Namo Tassa Bhagavato Arahato Sammāsambuddhassa.
Con đem hết lòng thành kính đảnh lễ Đức-Thế-Tôn ấy, Đức A-ra-hán, Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.
PHÁP-HÀNH-THIỀN (BHĀVANĀ)
Chương IX: Bhāvanā: Pháp-Hành-Thiền là chương tiếp theo chương VIII: Pāramī: Pháp-Hạnh Ba-La-Mật đã được trình bày trong quyển VI: Pháp-Hành Ba-La-Mật 1, quyển VII: Pháp-Hành Ba-La-Mật 2, quyển VIII: Pháp-Hành Ba-La-Mật 3 của bộ Nền-Tảng-Phật-Giáo.
Chương IX: Bhāvanā: Pháp-Hành-Thiền này có 2 quyển là:
– Quyển IX: Pháp-Hành Thiền-Định.
– Quyển X: Pháp-Hành Thiền-Tuệ.
Định nghĩa bhāvanā
Kusaladhamme bhāveti uppādeti vaḍḍhatī’ti bhāvanā:
Trạng-thái nào làm cho thiện-pháp bậc cao phát sinh lên đầu tiên, rồi làm cho thiện-pháp ấy phát triển, trạng-thái ấy gọi là bhāvanā: Pháp-hành-thiền.
Định nghĩa bhāvanā có 2 đoạn:
1- Đoạn đầu: Kusaladhamme bhāveti uppādeti:
Trạng-thái làm cho thiện-pháp bậc cao phát sinh lên đầu tiên.
2- Đoạn sau: Kusaladhamme bhāveti vaḍḍhati:
Trạng-thái làm cho thiện-pháp bậc cao phát triển, và tăng trưởng.
Bhāvanā có 2 loại:
1- Samathabhāvanā: Pháp-hành thiền-định có trong Phật-giáo và có ngoài Phật-giáo.
2-Vipassanābhāvanā: Pháp-hành thiền-tuệ chỉ có trong Phật-giáo, từ khi Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác xuất hiện trên thế gian mà thôi, không có ngoài Phật-giáo.
QUYỂN IX:
PHÁP-HÀNH THIỀN-ĐỊNH
(SAMATHABHĀVANĀ)
Pháp-hành thiền-định (Samathabhāvanā) là pháp-hành có 40 đề-mục thiền-định, hành-giả thuộc về hạng người tam-nhân (tihetukapuggala) thực-hành pháp-hành thiền-định có khả năng dẫn đến chứng đắc 5 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm, 4 bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm, và đặc biệt hành-giả có khả năng luyện 5 phép thần-thông thế gian (lokiya-abhiññā). Hành-giả có khả năng nhập định (jhānasamāpatti) hưởng sự an-lạc trong kiếp hiện-tại, và sau khi hành-giả ấy chết:
– Nếu những hành-giả nào chứng đắc 5 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm gìn giữ cho đến lúc lâm chung. Sau khi những hành-giả ấy chết sắc-giới thiện-nghiệp trong 5 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau có 5 bậc thiền sắc-giới quả-tâm gọi là tái-sinh-tâm làm phận sự tái-sinh hóa-sinh làm vị phạm-thiên trên 15 tầng trời sắc-giới phạm-thiên tương xứng với bậc thiền sắc-giới quả-tâm. Vị phạm-thiên hưởng sự an-lạc cho đến hết tuổi thọ tại tầng trời sắc-giới phạm-thiên ấy.
– Nếu những hành-giả nào chứng đắc đến 4 bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm đến lúc lâm chung. Sau khi những hành-giả ấy chết, vô-sắc-giới thiện-nghiệp trong 4 bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau có 4 bậc thiền vô-sắc-giới quả-tâm gọi là tái-sinh-tâm làm phận sự tái-sinh hóa-sinh làm vị phạm-thiên trên 4 tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên tương xứng với bậc thiền vô-sắc-giới quả-tâm. Vị phạm-thiên hưởng sự an-lạc cho đến hết tuổi thọ tại tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên ấy.
Thật ra, nếu hành-giả nào chứng đắc 5 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm, sau khi hành-giả ấy chết, chắc chắn sắc-giới thiện-nghiệp trong đệ ngũ thiền sắc-giới thiện-tâm có quyền ưu tiên cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có đệ ngũ thiền sắc-giới quả-tâm gọi là paṭisandhicitta: Sắc-giới tái-sinh-tâm làm phận sự tái-sinh kiếp sau hóa-sinh làm vị phạm-thiên trên tầng trời sắc-giới phạm-thiên tột đỉnh gọi là Vehapphalā: Quảng-quả-thiên. Chư phạm-thiên trên tầng trời sắc-giới phạm-thiên này có tuổi thọ 500 đại-kiếp trái đất. 4 bậc thiền thấp còn lại đều trở thành vô-hiệu-quả-nghiệp (ahosi-kamma) không còn có cơ hội cho quả được nữa.
– Nếu hành-giả nào chứng đắc 4 bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm, sau khi hành-giả ấy chết, chắc chắn vô-sắc-giới thiện-nghiệp trong đệ tứ thiền vô-sắc-giới thiện-tâm gọi là phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiền thiện-tâm có quyền ưu tiên cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có đệ tứ thiền sắc-giới quả-tâm gọi là phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiền quả-tâm gọi là paṭi-sandhicitta: Vô-sắc-giới tái-sinh-tâm làm phận sự tái-sinh kiếp sau hóa-sinh làm vị phạm-thiên trên tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên tột đỉnh gọi là phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiên. Chư phạm-thiên trên tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên này có tuổi thọ 84.000 đại-kiếp trái đất. 3 bậc thiền thấp còn lại đều trở thành vô-hiệu-quả-nghiệp (ahosikamma) không còn có cơ hội cho quả được nữa.
Pháp-hành thiền-định này đã có trước khi Đức-Phật Gotama xuất hiện trên thế gian.
Thật vậy, theo tiểu sử của Đức-Phật Gotama, kiếp chót là Đức-Bồ-tát Thái-tử Siddhattha của Đức-vua Suddho-dana và Chánh-cung Hoàng-hậu Mahāmayādevī.
Năm 16 tuổi, Đức-Bồ-tát Thái-tử Siddhattha được Đức Phụ-vương truyền ngôi lên làm vua, và kết hôn cùng với công-chúa Yasodharā. Đức-vua Bồ-Tát Siddhattha làm vua ngự tại kinh thành Kapilavatthu được 13 năm.
Năm 29 tuổi, Đức-vua Bồ-Tát Siddhattha từ bỏ ngai vàng, trốn đi xuất gia, tìm con đường giải thoát khổ sinh, lão, bệnh, tử, tử sinh luân-hồi trong ba giới bốn loài, ngay vào nửa đêm rằm tháng sáu (âm lịch), mặc dù Đức-Bồ-tát nghe tin Chánh-cung Hoàng-hậu Yasodharā sinh hạ hoàng-tử Rāhula.
Đức-Bồ-Tát Thọ Giáo Pháp-Hành Thiền-Định
Đức-Bồ-tát Siddhattha trước tiên tìm đến thọ giáo với vị Đạo-sư Ālāra Kālāmagotta. Vị Đạo-sư hân hạnh tiếp nhận Đức-Bồ-tát, rồi truyền dạy pháp-hành thiền-định. Đức-Bồ-tát Siddhattha thực-hành pháp-hành thiền-định trong thời gian không lâu, Đức-Bồ-tát đã chứng đắc 4 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm, và chứng đắc đến đệ tam thiền vô-sắc-giới thiện-tâm gọi là Vô-sở-hữu-xứ-thiền thiện-tâm (Akiñcaññāyatanajjhānakusalacitta) ngang bằng bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm ấy. Hiền giả chứng đắc bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm nào, thì tôi cũng đã chứng đắc bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm ấy.
– Này hiền giả, từ nay, hai chúng ta cùng làm Đạo-sư dạy dỗ nhóm đệ-tử này.
Đức-Bồ-tát Siddhattha suy xét rằng: “Đệ tam thiền vô-sắc-giới thiện-tâm gọi là vô-sở-hữu-xứ-thiền thiện-tâm này, sau khi chết, vô-sắc-giới thiện-nghiệp trong bậc thiền vô-sở-hữu-xứ-thiền thiện-tâm này sẽ cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có vô-sở-hữu-xứ-thiền quả-tâm gọi là paṭisandhicitta: Vô-sắc-giới tái-sinh-tâm làm phận sự tái-sinh kiếp sau hóa-sinh làm vị phạm-thiên trên tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên gọi là Vô-sở-hữu-xứ-thiên. Chư phạm-thiên trên tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên này có tuổi thọ sống lâu 60.000 đại-kiếp trái đất. Như vậy, bậc thiền vô-sở-hữu-xứ-thiền thiện-tâm này không phải là pháp nhàm chán ngũ-uẩn, không diệt tận được tham-ái, không diệt tận được phiền-não, không chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, không chứng đắc Niết-bàn, không giải thoát khổ sinh, lão, bệnh, tử, không giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong ba giới bốn loài.”
Đức-Bồ-tát Siddhattha không bằng lòng với sở đắc của mình, nên Đức-Bồ-tát xin từ giã vị Đạo-sư Ālāra Kālāmagotta khả kính, để đi tìm pháp môn khác, hầu mong giải thoát khổ sinh, lão, bệnh, tử.
Sau khi từ giã vị Đạo-sư Ālāra Kālāmagotta, Đức-Bồ-tát Siddhattha tìm đến vị Đạo-sư Udaka Rāmaputta xin thọ giáo. Vị Đạo-sư hân hoan tiếp nhận Đức-Bồ-tát, rồi truyền dạy pháp-hành thiền-định. Đức-Bồ-tát thực-hành pháp-hành thiền-định qua một thời gian không lâu, Ngài chứng đắc 4 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm và chứng đắc bậc thiền mà vị Đạo-sư Ālāra Kālāmagotta đã chứng đắc.
Vị Đạo-sư Ālāra Kālāmagotta tán dương ca tụng tài đức của Đức-Bồ-tát Siddhattha rằng:
– Này hiền giả! Tôi đã chứng đắc bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm nào, thì hiền giả cũng chứng đắc được đến đệ tứ thiền vô-sắc-giới thiện-tâm tột đỉnh gọi là: Phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiền thiện-tâm (nevasaññā-nāsaññāyatanajjhānakusalacitta) là bậc thiền tột đỉnh cõi vô-sắc-giới, ngang bằng với bậc thiền mà vị Đạo-sư Udaka Rāmaputta đã chứng đắc.
Vị Đạo-sư Udaka Rāmaputta tán dương ca tụng Đức-Bồ-tát Siddhattha rằng:
– Này hiền giả! Tôi đã chứng đắc bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm tột đỉnh nào, thì hiền giả cũng chứng đắc bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm tột đỉnh ấy. Hiền giả chứng đắc bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm tột đỉnh nào, tôi cũng đã chứng đắc bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm tột đỉnh ấy.
– Này hiền giả, tôi xin thỉnh hiền giả làm Đạo-sư dạy dỗ nhóm đệ-tử này.
Đức Bồ-Tát Siddhattha suy xét rằng: “Đệ tứ thiền vô-sắc-giới thiện-tâm gọi là phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiền thiện-tâm này, sau khi chết, vô-sắc-giới thiện-nghiệp trong bậc thiền phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiền thiện-tâm này sẽ cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiền quả-tâm gọi là paṭisandhicitta: Vô-sắc-giới tái-sinh-tâm làm phận sự tái-sinh kiếp sau hóa-sinh làm vị phạm-thiên trên tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên tột đỉnh gọi là Phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiên. Chư phạm-thiên trên tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên này có tuổi thọ sống lâu nhất 84000 đại-kiếp trái đất.
Như vậy, bậc thiền phi-tưởng-phi-phi-tưởng-xứ-thiền thiện-tâm này không phải là pháp nhàm chán ngũ-uẩn, không diệt tận được tham-ái, không diệt tận được phiền-não, không chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, không chứng đắc Niết-bàn, không giải thoát khổ sinh, lão, bệnh, tử, không giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong ba giới bốn loài.”
Sau khi suy xét như vậy, Đức-Bồ-tát Siddhattha xin từ giã Đạo-sư Udaka Rāmaputta khả kính, để đi tìm pháp môn khác, hầu mong giải thoát khổ sinh, lão, bệnh, tử.
Đức-Bồ-Tát Hành Pháp Khổ-Hạnh (Dukkaracariyā)
Sau khi từ giã vị Đạo-sư Udaka Rāmaputta, Đức-Bồ-tát Siddhattha ngự đến khu rừng Uruvelā gần con sông Nerañjarā, nơi đây có nhóm 5 tỳ-khưu: Ngài Trưởng-lão Koṇḍañña là trưởng nhóm cùng với Ngài Vappa, Ngài Bhaddiya, Ngài Mahānāma và Ngài Assaji xin theo hộ độ Đức-Bồ-tát Siddhattha.
Đức-Bồ-tát Siddhattha tinh-tấn thực-hành pháp-hành khổ-hạnh (dukkaracariyā) là pháp-khó-hành như phương-pháp nín thở ra, thở vào bằng miệng và mũi, hơi thở thoát ra ở hai lỗ tai; rồi tiếp tục nín thở ra, thở vào bằng miệng, bằng mũi và ngăn không để hơi thoát ra hai lỗ tai, hơi đâm lên trên đầu đau dữ dội, hơi đâm xuống bụng đau tức tối, hơi nóng phát ra toàn thân kinh khủng đến nỗi làm cho Đức-Bồ-tát chết ngất.
– Số chư-thiên tưởng rằng:“Sa-môn Gotama đã chết rồi!”
– Số khác tưởng rằng: “Sa-môn Gotama đang gần chết!”
– Số khác cho rằng: “Sa-môn Gotama không phải chết, cũng không phải đang gần chết, mà Sa-môn Gotama đang hành pháp của bậc Thánh A-ra-hán!”
Đức-Bồ-tát tiếp tục giảm vật thực dần dần, ban đầu độ vật thực chỉ vừa lòng bàn tay, từ từ giảm xuống chỉ còn bằng hạt sen, … Vì vậy, kim thân của Đức-Bồ-tát gầy ốm chỉ còn da bọc xương, đến nỗi sờ da bụng, thì đụng phải đường xương sống.
Trước kia kim thân của Đức-Bồ-tát có đầy đủ 32 tướng tốt của bậc Đại-nhân và 80 tướng tốt phụ, có làn da màu vàng sáng ngời. Đến nay, các tướng tốt của bậc Đại-nhân và các tướng tốt phụ đã biến mất, còn làn da đã trở thành màu đen sẫm.
Một hôm, Đức-Bồ-tát Siddhattha suy xét rằng: “Ta đã thực-hành pháp-hành khổ-hạnh là pháp-khó-hành này suốt 6 năm trường ròng rã, đến chỗ cùng tột rồi. Trong quá-khứ, chưa từng có Sa-môn, Bà-la-môn nào đã thực-hành pháp-hành khổ-hạnh đến mức như ta đang thực-hành. Hiện-tại và vị-lai cũng sẽ không có Sa-môn, Bà-la-môn nào có thể thực-hành pháp-hành khổ-hạnh như ta, thế mà, ta không thể trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.
Như vậy, chắc chắn còn có một pháp-hành nào khác.” Đức-Bồ-tát Siddhattha hồi tưởng lại: “Khi còn nhỏ, ta cùng đi với Đức Phụ-vương ra đồng làm lễ hạ điền, Đức Phụ-vương để ta ngồi trong một chiếc lều vải dưới gốc cây mận. Ta đã ngồi niệm đề-mục hơi thở vào, hơi thở ra, và ta đã chứng đắc đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm. Vậy, chắc chắn pháp-hành thiền-định này làm nền tảng, để cho ta có thể trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác cũng nên.” Đức-Bồ-tát suy xét rằng: “Bây giờ, thân thể của ta gầy ốm, sức khỏe của ta yếu đuối, ta không thể thực-hành pháp-hành thiền-định với đề-mục niệm hơi thở vào, hơi thở ra này được. Vậy, điều tốt hơn hết, ta nên thọ thực trở lại, để phục hồi sức khỏe, rồi ta mới có thể thực-hành pháp-hành thiền-định với đề-mục thiền-định niệm hơi thở.”
Đức-Bồ-Tát Từ Bỏ Pháp-Hành Khổ-Hạnh
Đức-Bồ-tát Siddhattha đã thực-hành pháp-hành khổ-hạnh là pháp-khó-hành suốt 6 năm trường ròng rã, mà không đạt đến mục đích trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác, nên Đức-Bồ-tát từ bỏ pháp-hành khổ-hạnh, Đức-Bồ-tát mang bát vào xóm nhà Senā đi khất thực.
Khi ấy, nhìn thấy Đức-Bồ-tát đi khất thực, nên nhóm 5 tỳ-khưu ấy hiểu lầm rằng: Đức-Bồ-tát Siddhattha từ bỏ pháp-hành khổ-hạnh để chứng đắc thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác, trở lại cuộc sống đời thường.
Nhóm 5 tỳ-khưu ấy rời khỏi nơi khu rừng Uruvelā đi đến khu rừng phóng sinh nai gọi là Isipatana, gần kinh-thành Bārāṇasī, trú tại nơi ấy.
Tại khu rừng Uruvelā, chỉ còn lại một mình Đức-Bồ-tát Siddhattha hằng ngày đi khất thực độ vật thực trở lại, trải qua một thời gian sức khỏe hoàn toàn hồi phục trở lại như xưa.
Trong thời-kỳ thực-hành pháp-hành khổ-hạnh là pháp-khó-hành, 32 tướng tốt của bậc Đại-nhân và 80 tướng tốt phụ của Đức-Bồ-tát Siddhattha biến mất.
Nay, kim thân của Đức-Bồ-tát Siddhattha lại hiện rõ 32 tướng tốt của bậc Đại-nhân và 80 tướng tốt phụ, có nước da màu vàng sáng ngời như trước.
Vào ngày 14 tháng tư âm lịch, canh chót đêm ấy, Đức-Bồ-tát Siddhattha nằm thấy 5 điều đại mộng (Mahāsupina). Qua 5 đại mộng này, Đức-Bồ-tát đoán biết rằng: “Ngài chắc chắn sẽ trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.”
Sáng hôm rằm tháng tư âm lịch, Đức-Bồ-tát ngự đến ngồi dưới gốc cây da, để chờ đến giờ đi vào xóm nhà Senā khất thực. Tại nơi đây, hằng năm, vào ngày rằm tháng tư này, nàng Sujātā thường đem lễ vật đến cúng dường, tạ ơn Chư-thiên, theo lời nguyện của nàng.
Nàng Sujātā là con gái của ông phú hộ Mahāsena ở làng Senā gần khu rừng Uruvelā, khi nàng trưởng thành có đến gốc cây da này cầu nguyện: “Khi tôi trưởng thành được kết duyên với người cùng dòng dõi, cùng giai cấp và sinh được một đứa con trai đầu lòng. Nếu tôi được toại nguyện, thì hằng năm vào ngày rằm tháng tư (âm lịch), tôi sẽ làm lễ cúng dường tạ ơn Chư-thiên cội cây này.”
Lời cầu nguyện của nàng được thành tựu như ý, cho nên, hằng năm vào ngày rằm tháng tư âm lịch, nàng Sujātā thường đem cơm sữa đến cúng dường tạ ơn chư-thiên cội cây này.
Từ sáng sớm, nàng Sujātā đã thức dậy vắt sữa tinh khiết của 8 con bò, khi nàng đem nồi đựng sữa để gần vú con bò thứ nhất, thì dòng sữa tự nhiên chảy ra một mạch. Thật là một việc lạ thường chưa từng có bao giờ! Lần lượt 7 con bò còn lại, dòng sữa cũng chảy ra một mạch như vậy.
Khi nàng đổ sữa vào nồi nấu cơm, sữa sôi xoay tròn bên phải, không một giọt nào chảy tràn ra bên ngoài, còn lửa củi cháy đều không có một làn khói nào bốc lên.
Sở dĩ, có những việc lạ thường như vậy, là vì buổi sáng hôm ấy có Tứ-đại-Thiên-vương trông coi lò lửa, vua-trời Sakka cõi Tam-thập-Tam-thiên, lấy củi bỏ vào lò, Đức-vua trời Phạm-thiên che dù, tất cả chư-thiên đem những chất bổ dưỡng do năng lực của mình bỏ vào nồi cơm sữa.
Nàng Sujātā đem chiếc mâm bằng vàng để đựng cơm, khi nàng đặt mâm gần nồi cơm, thì cơm sữa trong nồi tự nhiên viên lại thành vắt bằng trái thốt nốt lăn ra tuần tự từ nồi sang mâm đúng 49 vắt, thì vừa đầy mâm. Nàng lại chứng kiến thêm một việc lạ thường chưa từng có bao giờ. Nàng lấy một chiếc mâm khác đậy lại rồi phủ lên một lớp vải trắng tinh.
Nàng Sujātā truyền bảo người tớ gái Puṇṇā đi đến cây da quét dọn sạch sẽ. Vâng lời bà chủ, cô Puṇṇā đi quét dọn, thì nhìn thấy Đức-Bồ-tát Siddhattha đang ngồi dưới cội cây da có hào quang tỏa ra từ kim thân của Đức-Bồ-tát sáng chói khắp vùng, cô Puṇṇā vội vàng trở về thưa báo cho bà chủ biết rõ sự thật như vậy, nên bà chủ bảo rằng:
– Này Puṇṇā! Sự thật như vậy, kể từ nay ngươi trở thành đứa con gái của ta.
Nàng Sujātā ban cho đứa con gái Puṇṇā bộ y phục và những đồ trang sức xứng đáng theo địa vị đứa con gái của mình.
Hôm ấy, nàng Sujātā trang điểm bằng những đồ trang sức quý giá, rồi đội mâm cơm sữa cùng người con gái Puṇṇā đi theo sau đến gốc cây đa.
Nhìn thấy Đức-Bồ-tát có đầy đủ tướng tốt của bậc Đại-nhân và tướng tốt phụ, hào quang tỏa ra từ kim thân của Đức-Bồ-tát sáng chói khắp vùng. Nàng Sujātā lại càng phát sinh đức-tin trong sạch và vô cùng hoan hỷ chưa từng có bao giờ, bởi vì nàng tưởng rằng:
“Đức-Bồ-tát Siddhattha là vị thiên thần cội cây hiện ra, để thọ nhận phẩm vật cúng dường tạ ơn của nàng.”
Nàng Sujātā đến gần Đức-Bồ-tát Siddhattha, cung-kính đặt chiếc mâm vàng đầy cơm sữa và bình nước, hoa quả, vật thơm, … gần Đức-Bồ-tát, đảnh lễ, rồi cung kính dâng lên Đức-Bồ-tát.
Khi ấy, cái bát bỗng nhiên biến mất, Đức-Bồ-tát Siddhattha nhìn nàng Sujātā, Nàng liền bạch rằng:
– Kính bạch Đức Thiên-thần, con thành kính dâng lên Ngài chiếc mâm vàng đầy phẩm vật này.
Kính xin Ngài có tâm từ hoan hỷ thọ nhận chiếc mâm vàng đầy phẩm vật này, để cho con được sự lợi ích, sự tiến hóa, sự an-lạc lâu dài. Con đã được toại nguyện như thế nào, kính xin Ngài cũng được toại nguyện như thế ấy.
Đức-Bồ-Tát Thọ Nhận Cơm Sữa Của Nàng Sujātā
Đức-Bồ-tát Siddhattha đưa hai tay ra nhận lấy chiếc mâm vàng đầy phẩm vật cúng dường ấy. Sau khi thọ nhận mâm vàng đầy cơm sữa của nàng Sujātā xong, Đức-Bồ-tát Siddhattha đứng dậy rời khỏi gốc cây da, tay cầm chiếc mâm vàng đầy cơm sữa đi đến bến sông Nerañjarā, nơi mà chư Bồ-Tát Chánh-Đẳng-Giác kiếp chót quá-khứ, trước khi trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác, cũng đều ngự đến tại bến sông này để tắm, nên bến sông này gọi là bến Supaṭitthita.
Đức-Bồ-tát Siddhattha đặt mâm vàng đầy cơm sữa tại bến Supaṭitthita, rồi ngự đi xuống dòng sông Nerañjarā để tắm.
Sau khi tắm xong, Đức-Bồ-tát Siddhattha mặc y cà-sa tượng trưng lá cờ chiến thắng của chư Thánh A-ra-hán, đoạn Đức-Bồ-tát ngồi quay mặt về hướng Đông, độ hết 49 vắt cơm sữa, rồi uống hết bình nước. (Từ đó về sau suốt 7 tuần lễ gồm 49 ngày, Đức-Phật không độ vật thực và nước, chỉ an hưởng pháp-vị giải thoát Niết-bàn.)
Sau khi độ cơm xong, Đức-Bồ-tát Siddhattha đứng trên bờ sông, cầm chiếc mâm vàng phát nguyện rằng:
“Hôm nay, nếu tôi được trở thành Đức-Phật-Chánh Đẳng-Giác thì xin cho chiếc mâm vàng này sẽ trôi ngược dòng nước; nếu không được thì chiếc mâm vàng này sẽ trôi xuôi theo dòng nước.”
Phát nguyện xong, Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha ném chiếc mâm vàng xuống dòng sông Nerañjarā.
Thật phi thường thay! Chiếc mâm vàng cắt ngang dòng nước đang chảy, trôi ra giữa sông, rồi từ đó trôi ngược dòng nước một cách vô cùng mau lẹ, khoảng một đoạn khá xa, rồi chiếc mâm vàng chìm sâu xuống đáy nước, đụng phải ba chiếc mâm vàng của ba Đức-Phật quá-khứ là Đức-Phật Kakusandha, Đức-Phật Koṇā-gamana và Đức-Phật Kassapa, phát ra âm thanh vang dội, làm cho Long vương Kālanāga tỉnh giấc nghĩ rằng:
“Hôm qua một Đức-Phật đã xuất hiện, hôm nay sẽ có một Đức-Phật nữa xuất hiện”, rồi thức dậy tán dương ca tụng hằng trăm bài kệ.
Trưa hôm ấy, Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha nghỉ trong khu rừng Sāla, những cây Sāla trong khu rừng bên bờ sông Nerañjarā đua nhau nở hoa, để cúng dường đến Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác.
Chiều hôm ấy, trên đường Đức-Bồ-tát Siddhattha ngự đi đến cội cây Assattha, dọc theo hai bên đường chư-thiên trang hoàng những đóa hoa trời rất xinh đẹp, các hàng chư-thiên các cõi trời đua nhau cúng dường hương thơm cùng với thiên nhạc vang rền khắp 10 ngàn cõi-giới cúng dường đến Đức-Bồ-tát Siddhattha.
Khi ấy, một người cắt cỏ Sotthiya, trên đường đi ngược chiều về phía Đức-Bồ-tát Siddhattha, nhìn thấy Ngài, liền phát sinh đức-tin trong sạch, nên dâng cúng đến Đức-Bồ-tát Siddhattha tám nắm cỏ. Đức-Bồ-tát cầm tám nắm cỏ ngự đi đến cội cây Assattha.
Khi đứng hướng Nam của cội cây Assattha, Đức-Bồ-tát Siddhattha nhìn thẳng về hướng Bắc, Đức-Bồ-tát có cảm giác mất thăng bằng, như toàn cõi-giới hướng Nam bị chìm sâu xuống cõi đại-địa-ngục Avīci, còn toàn cõi-giới hướng Bắc được nổi lên đến tầng trời sắc-giới Phạm-thiên tột đỉnh. Đức-Bồ-tát nghĩ rằng:
“Đây không phải là chỗ ngồi để ta có thể trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.”
Đức-Bồ-tát ngự đi sang đứng hướng Tây của cội cây Assattha, Đức-Bồ-tát nhìn thẳng về hướng Đông, cũng như vậy, Đức-Bồ-tát có cảm giác mất thăng bằng, như toàn cõi-giới hướng Tây bị chìm sâu xuống cõi đại-địa-ngục Avīci, còn toàn cõi-giới ở hướng Đông được nổi lên đến tầng trời sắc-giới Phạm-thiên tột đỉnh. Đức-Bồ-tát nghĩ rằng:
“Đây cũng không phải là chỗ ngồi, để ta có thể trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.”
Đức-Bồ-tát ngự sang đứng hướng Bắc của cội cây Assattha, Đức-Bồ-tát nhìn thẳng hướng Nam, cũng như vậy, Đức-Bồ-tát có cảm giác mất thăng bằng, như toàn cõi-giới hướng Bắc bị chìm sâu xuống cõi đại-địa-ngục Avīci, còn toàn cõi-giới ở hướng Nam được nổi lên đến tầng trời sắc-giới Phạm-thiên tột đỉnh, Đức-Bồ-tát nghĩ rằng:
“Đây cũng không phải là chỗ ngồi, để ta có thể trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.”
Đức-Bồ-tát ngự sang đứng hướng Đông của cội cây Assattha, Đức-Bồ-tát nhìn thẳng về hướng Tây.
Thật phi thường thay! Đức-Bồ-tát Siddhattha có cảm giác toàn khắp cõi-giới đều ở trạng-thái thăng bằng, nên Đức-Bồ-tát Siddhattha nghĩ rằng:
“Chính đây là chỗ ngồi, để ta có khả năng chứng đắc thành bậc Chánh-Đẳng-Giác.”
Ngôi Bồ Đoàn Toàn Thắng Ác-Ma-Thiên
Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha trải tám nắm cỏ tại hướng Đông của cội cây Assattha.
Thật phi thường thay! Tại ngay chỗ ngồi ấy bỗng nhiên hóa thành ngôi bồ-đoàn quý báu, có chiều cao 14 hắc tay thật nguy nga lộng lẫy, mà không có một nhà kiến trúc mỹ thuật nào có thể tạo nên một ngôi bồ-đoàn đẹp tuyệt vời như vậy. Bởi vì, ngôi bồ-đoàn quý báu này phát sinh do đại-thiện-nghiệp 30 pháp-hạnh ba-la-mật đầy đủ trọn vẹn của Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác sắp trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.
Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác ngồi kiết già vững vàng trên ngôi bồ-đoàn quý báu, mặt quay về hướng Đông rồi phát nguyện:
“Dù cho thịt và máu trong thân của ta khô cạn hết, dù sắc thân này chỉ còn da bọc xương đi nữa, nếu ta chưa trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác thì ta cũng không bao giờ chịu rời khỏi ngôi bồ-đoàn quý báu này.”
Ngay lúc ấy, từ cõi trời Tha-hóa tự-tại-thiên, Ác-ma-thiên hóa ra hàng ngàn cánh tay đều cầm khí giới, cỡi voi trời Girimekhala dẫn đầu đoàn thiên ma tướng, thiên ma binh rầm rộ hiện xuống vây quanh cội cây Assattha, kéo dài 12 do tuần. Bên trên hư không, chúng thiên ma dày đặc 9 do tuần, chúng la hét âm thanh vang dội kinh khủng làm chấn động khắp mọi nơi, quyết tâm tranh giành ngôi bồ-đoàn của Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha.
Vừa mới đây, toàn thể chư-thiên, chư phạm-thiên từ 10 ngàn cõi-giới đến cung kính cúng dường, tán dương ca tụng Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha. Khi thóang nhìn thấy Ác-ma-thiên cùng với thiên ma binh, thiên ma tướng trùng trùng điệp điệp từng đoàn, từng lớp hiện xuống, toàn thể chư-thiên, chư phạm-thiên đều bay xa lánh mặt, trở về cõi-giới của mình, chỉ còn một mình Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha vẫn điềm nhiên ngồi ngự trên ngôi bồ-đoàn quý báu, một cách an nhiên tự tại.
Ác-ma-thiên đã sử dụng đủ mọi loại vũ khí và phép thuật cực kỳ nguy hiểm, quyết tâm đuổi Đức-Bồ-tát đi khỏi, để chiếm đoạt ngôi bồ-đoàn quý báu ấy, với mục đích ngăn cản không cho Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.
Do oai lực 30 pháp-hạnh ba-la-mật đầy đủ trọn vẹn của Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha sắp trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác, nên không có một loại phép thuật hay vũ khí nguy hiểm nào có thể làm hại Đức-Bồ-tát được.
Quả thật như vậy! Do oai lực 30 pháp-hạnh ba-la-mật của Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác, các loại vũ khí, phép thuật của Ác-ma-thiên đều hóa thành những vật cúng dường đến Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác.
Ngồi trên lưng voi trời Girimekhala, Ác-ma-thiên vô cùng căm uất chỉ tay về Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha nói như ra lệnh rằng:
– Này Sa-môn Gotama! Nhà ngươi hãy mau mau rời khỏi ngôi bồ-đoàn ấy, vì ngôi bồ-đoàn ấy là của ta, không phải của ngươi!
Đức-Bồ-tát từ tốn đáp lại:
– Này Ác-ma-thiên! Ngôi bồ-đoàn quý báu này phát sinh do đại-thiện-nghiệp 30 pháp-hạnh ba-la-mật, 5 hạnh đại-thí, 3 pháp-hành mà Như-Lai đã thực-hành từ vô số kiếp quá-khứ cho đến kiếp hiện-tại này. Vì vậy, ngôi bồ-đoàn này thuộc về của Như-Lai, không phải của ngươi.
Khi ấy, chỉ một mình Đức-Bồ-tát Siddhattha ngồi ngự trên bồ-đoàn quý báu, ngoài ra, không còn có một ai bên cạnh Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha cả, nên Ác-ma-thiên đặt câu hỏi bắt bí Đức-Bồ-tát rằng:
– Thưa Sa-môn Gotama! Ngài nói rằng: “Ngôi bồ-đoàn quý báu ấy thuộc về của Như-Lai.”
Vậy, ai làm chứng cho Ngài!”
Nhìn xung quanh đều không có một chư-thiên, phạm-thiên nào cả, Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha bèn đưa bàn tay phải ra, rồi dùng ngón trỏ chỉ xuống mặt đất truyền dạy bằng lời chân thật rằng:
“Trong vô số tiền-kiếp quá-khứ của Như-Lai đã từng thực-hành 30 pháp-hạnh ba-la-mật, 5 hạnh đại-thí, 3 pháp-hành. Bây giờ, tại nơi đây không có chúng-sinh nào đứng ra làm chứng cho Như-Lai, chỉ có mặt đất, mặt đất không có tâm thức này có thể làm chứng cho Như-Lai được không?”
Thật phi thường thay! Lời chân thật của Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha vừa chấm dứt. Ngay tức khắc, mặt đất chuyển mình, rung động, phát ra những tiếng sấm sét long trời lở đất, làm cho Ác-ma-thiên kinh hoàng khiếp đảm, giục voi trời Girimekhala bỏ chạy trở về cõi Tha-hóa-tự-tại-thiên; còn đám thiên ma binh, thiên ma tướng thì vô cùng khiếp sợ, hốt hoảng chạy tán loạn theo Ác-ma-thiên trở về cõi trời.
Khi ấy, Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha ngồi ngự trên ngôi bồ-đoàn quý báu dưới cội cây Assattha đã toàn thắng Ác-ma-thiên, vừa đúng lúc mặt trời sắp lặn hướng Tây, mặt trăng ló dạng hướng Đông, khắp mười ngàn cõi-giới chúng-sinh, toàn thể chư-thiên các cõi trời dục-giới, chư phạm-thiên các cõi trời sắc-giới, Long vương dưới long cung, … toàn thể chư-thiên, chư phạm-thiên vui mừng reo hò vang dội khắp các tầng trời, tán dương ca tụng oai lực ba-la-mật của Đức-Bồ-tát rằng:
– Đức-Bồ-tát Siddhattha đã toàn thắng rồi!
– Ác-ma-thiên đã hoàn toàn thất bại rồi!
Cho nên, ngôi bồ-đoàn quý báu này được phát sinh do quả của đại-thiện-nghiệp 30 pháp-hạnh ba-la-mật của Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha nên gọi là “Aparājitapallaṅka”, nghĩa là Ngôi bồ-đoàn quý báu nơi toàn thắng Ác-ma-thiên.
Toàn thể chư-thiên, chư phạm-thiên đem những phẩm vật quý báu nhất từ cõi trời đến cúng dường, tán dương ca tụng 30 pháp-hạnh ba-la-mật của Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha.
Đức-Bồ-Tát Siddhattha Chứng Đắc Tam-Minh
Sau khi Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha đã toàn thắng Ác-ma-thiên, vào canh đầu đêm rằm tháng tư âm lịch, Đức-Bồ-tát Siddhattha thực-hành pháp-hành thiền-định (samathabhāvanā) với đề-mục niệm hơi thở vào, hơi thở ra (anāpānassati) tuần tự chứng đắc 4 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm làm nền tảng để chứng đắc tam-minh.
Tam-Minh (Tevijja)
1- Tiền-kiếp-minh (Pubbenivāsānussatiñāṇa)
Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha có đệ tứ thiền sắc-giới thiện-tâm, định-tâm trong sáng thanh-tịnh, thiền-tâm không lay động, làm nền tảng để Đức-Bồ-tát Siddhattha hướng tâm đến chứng đắc tiền-kiếp-minh: Trí-tuệ nhớ rõ lại tiền-kiếp, hằng trăm kiếp, hằng ngàn kiếp, hằng vạn kiếp, hằng triệu kiếp, hằng triệu triệu kiếp, … cho đến vô lượng kiếp không giới hạn.
Tiền-kiếp-minh là trí-tuệ nhớ rõ tiền-kiếp của Đức-Bồ-tát thuộc loại chúng-sinh nào, trong cõi-giới nào, tên gì, thuộc dòng dõi nào, thực-hành thiện-nghiệp, bất-thiện-nghiệp, thực-hành pháp-hạnh ba-la-mật như thế nào, thọ lạc, thọ khổ, tuổi thọ, v.v… đều ghi nhớ rõ ràng mọi chi tiết.
Tiền-kiếp-minh (pubbenivāsānussatiñāṇa) là minh thứ nhất mà Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha đã chứng đắc vào canh đầu đêm rằm tháng tư (âm lịch).
2- Thiên-nhãn-minh (Dibbacakkhuñāṇa)
Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha có đệ tứ thiền sắc-giới, định-tâm trong sáng thanh-tịnh, thiền-tâm không lay động, làm nền tảng để Đức-Bồ-tát Siddhattha hướng tâm đến chứng đắc thiên-nhãn-minh: Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ kiếp quá-khứ, kiếp vị-lai của tất cả chúng-sinh hơn thiên nhãn của chư-thiên, phạm-thiên. Thiên-nhãn-minh có 2 loại:
– Tử-sinh-minh (cutūpapātañāṇa): Trí-tuệ thấy rõ, biết rõ sự tử, sự tái-sinh của tất cả chúng-sinh muôn loài trong các cõi-giới, do nghiệp nào, do quả của nghiệp nào.
– Vị-lai-kiến-minh (anāgataṃsañāṇa): Trí-tuệ thấy rõ, những kiếp vị-lai của tất cả chúng-sinh trong muôn loài trong tam-giới.
Chư Phật dùng vị-lai-kiến-minh này để thọ ký, xác định thời gian của chúng-sinh trong những kiếp vị-lai xa xăm, còn lại thời gian bao nhiêu đại-kiếp trái đất nữa, sẽ trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác, hoặc Đức-Phật Độc-Giác, hoặc bậc Thánh thanh-văn-giác, …
Thiên-nhãn-minh (dibbacakkhuñāṇa) là minh thứ nhì mà Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha đã chứng đắc vào lúc canh giữa đêm rằm tháng tư (âm lịch).
3- Trầm-luân tận-minh (Āsavakkhayañāṇa)
Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha dùng đệ tứ thiền sắc-giới làm nền tảng, để thực-hành pháp-hành thiền-tuệ suy xét thấy rõ các pháp thập-nhị-duyên-sinh (paṭiccasamuppāda) là đối-tượng pháp-hành thiền-tuệ của chư Bồ-Tát Chánh-Đẳng-Giác, để trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác.
* Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác suy xét thập-nhị-duyên-sinh theo chiều thuận như sau:
– Do vô-minh làm duyên, nên các hành sinh. (Avijjāpaccayā saṅkhārā)
– Do hành làm duyên, nên thức sinh. (Saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ)
– Do thức làm duyên, nên danh-sắc sinh. (Viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ)
– Do danh-sắc làm duyên, nên lục-xứ sinh. (Nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ)
– Do lục-xứ làm duyên, nên lục-xúc sinh. (Saḷāyatanapaccayā phasso)
– Do lục-xúc làm duyên, nên lục-thọ sinh. (Phassapaccayā vedanā)
– Do lục-thọ làm duyên, nên lục-ái sinh. (Vedanāpaccayā taṇhā)
– Do lục-ái làm duyên, nên tứ-thủ sinh. (Taṇhāpaccayā upādānaṃ)
– Do tứ-thủ làm duyên, nên nhị-hữu sinh. (Upādānapaccayā bhavo)
– Do nhị-hữu làm duyên, nên tái-sinh sinh. (Bhavapaccayā jāti)
– Do tái-sinh làm duyên, nên lão tử… sinh. (Jātipaccayā jarāmaraṇaṃ…)
Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác suy xét thập-nhị-duyên-sinh theo chiều thuận, chiều sinh, để trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ “sự sinh” của mỗi pháp, trí-tuệ thiền-tuệ chứng ngộ chân-lý khổ-Thánh-đế và nhân sinh khổ-Thánh-đế.
* Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác suy xét thập-nhị-nhân-diệt theo chiều nghịch, chiều diệt như sau:
– Do diệt tận vô-minh, nên diệt các hành. (Avijjāyatveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho)
– Do diệt hành, nên diệt thức. (Saṅkhāranirodhā viññaṇanirodho)
– Do diệt thức, nên diệt danh-sắc. (Viññāṇanirodhā nāmarūpanirodho)
– Do diệt danh-sắc, nên diệt lục-xứ. (Nāmarūpanirodhā saḷāyatananirodho)
– Do diệt lục-xứ, nên diệt lục-xúc. (Saḷāyatananirodhā phassanirodho)
– Do diệt lục-xúc, nên diệt lục-thọ. (Phassanirodhā vedanānirodho)
– Do diệt lục-thọ, nên diệt lục-ái. (Vedanānirodhā taṇhānirodho)
– Do diệt lục-ái, nên diệt tứ-thủ. (Taṇhānirodhā upādānanirodho)
– Do diệt tứ-thủ, nên diệt nhị-hữu. (Upādānanirodhā bhavanirodho)
– Do diệt nhị-hữu, nên diệt tái-sinh. (Bhavanirodhā jātinirodho)
– Do diệt tái-sinh, nên diệt lão tử… (Jātinirodhā jarāmaraṇaṃ… nirodho)
Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác quán xét thập-nhị-nhân-diệt theo chiều nghịch, chiều diệt, để trí-tuệ thiền tuệ thấy rõ, biết rõ “sự diệt” của mỗi pháp, trí-tuệ thiền-tuệ chứng ngộ chân-lý diệt khổ-Thánh-đế và pháp-hành dẫn đến diệt khổ-Thánh-đế.
Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha không thầy chỉ dạy tự mình suy xét thập-nhị-duyên-sinh và thập-nhị-nhân-diệt theo chiều thuận, chiều nghịch; chiều sinh, chiều diệt, nên trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của mỗi sắc-pháp, mỗi danh-pháp; trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: Trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp, dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế đầu tiên không thầy chỉ dạy, chứng đắc 4 Thánh-đạo, 4 Thánh-quả và Niết-bàn, diệt tận được 4 pháp-trầm-luân (āsava), đồng thời diệt tận được mọi tham-ái, mọi phiền-não, và tất cả mọi ác-pháp không còn dư sót, đặc biệt, diệt tận được tất cả mọi tiền-khiên-tật-xấu (vāsanā) đã tích lũy từ vô số kiếp trong quá-khứ, trở thành bậc Thánh A-ra-hán cao thượng nhất đầu tiên trên toàn muôn ngàn cõi-giới chúng-sinh, nên gọi là Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác độc nhất vô nhị, có danh hiệu là Đức-Phật Gotama, tại đại cội cây Mahābodhirukkha: Cây Đại-Bồ-đề, đúng như 24 Đức-Phật quá-khứ đã từng thọ ký.
Trầm-luân tận-minh (āsavakkhayañāṇa) là minh thứ 3 mà Đức-Bồ-tát Chánh-Đẳng-Giác Siddhattha chứng đắc vào canh chót của đêm rằm tháng tư (âm lịch), vào lúc rạng đông, trở thành Đức-Phật Chánh-Đẳng-Giác có danh hiệu là Đức-Phật Gotama tại khu rừng Uruvelā.
Như vậy, pháp-hành thiền-tuệ (vipassanābhāvanā) là pháp-hành có từ khi Đức-Phật Gotama xuất hiện trên thế gian. Còn pháp-hành thiền-định (samathabhāvanā) là pháp-hành có trước khi Đức-Phật Gotama xuất hiện trên thế gian.
Samatha: Thiền-Định
Định nghĩa samatha
Samatha có 3 định nghĩa:
1- Kilese sametī’ti samatho:
Hành-giả là hạng thiện-trí phàm-nhân thực-hành pháp-hành nào chế ngự được mọi phiền-não loại trung, đó là 5 pháp-chướng-ngại (nīvaraṇa), pháp-hành ấy gọi là pháp-hành thiền-định (samathabhāvanā).
Pháp-hành thiền-định này có chi-pháp là nhất-tâm tâm-sở (ekaggatā cetasika) đồng sinh với 8 dục-giới đại-thiện-tâm và đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm.
2- Cittaṃ sametī’ti samatho:
Hành-giả là bậc Thánh A-ra-hán thực-hành pháp-hành nào làm cho định-tâm vững chắc trong một đối-tượng thiền-định duy nhất.
Pháp-hành ấy gọi là pháp-hành thiền-định.
Pháp-hành thiền-định này có chi-pháp là nhất-tâm tâm-sở (ekaggatā cetasika) đồng sinh với 8 dục-giới đại-duy-tác-tâm và đệ nhất thiền sắc-giới duy-tác-tâm.
3- Vitakkādi oḷārikadhamme sametī’ti samatho:
Hành-giả đã chứng đắc đệ nhất thiền sắc-giới, rồi tiếp tục thực-hành pháp-hành nào, để chứng đắc đệ nhị thiền sắc-giới, v.v… bằng cách chế ngự được chi-thiền loại thô như vitakka, vicāra, v.v…
Pháp-hành ấy gọi là pháp-hành thiền-định.
Pháp-hành thiền-định này có chi-pháp là nhất-tâm tâm-sở (ekaggatā cetasika) đồng sinh với dục-giới thiện-tâm, đại-duy-tác-tâm; đệ nhị thiền sắc-giới thiện-tâm, duy-tác-tâm; đệ tam thiền sắc-giới thiện-tâm, duy-tác-tâm, đệ tứ thiền sắc-giới thiện-tâm, duy-tác-tâm, cho đến đệ ngũ thiền sắc-giới thiện-tâm, duy-tác-tâm.
Giải thích 3 định nghĩa:
1- Định nghĩa thứ nhất: Các hành-giả là hạng phàm-nhân có tam-nhân (tihetukaputhujjana) có 2 giai đoạn:
* Giai đoạn đầu: Hành-giả tinh-tấn thực-hành pháp-hành thiền-định với dục-giới thiện-tâm có đề-mục thiền-định có khả năng dẫn đến chứng đắc được đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm.
* Giai đoạn cuối: Hành-giả chứng đắc đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm có 5 chi-thiền (jhānaṅga) là vitakka, vicāra, pīti, sukha, ekaggatā có khả năng chế ngự 5 pháp-chướng-ngại (nīvaraṇa) là kāmacchanda, byāpāda, thīnamiddha, uddhaccakukkucca, vicikicchā.
Đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm có 5 chi-thiền (jhānaṅga) có khả năng chế ngự được 5 pháp-chướng-ngại (nīvaraṇa) không phát sinh được. Mỗi chi-thiền có khả năng chế ngự được mỗi pháp-chướng-ngại.
Năm Chi-Thiền (Jhānaṅga)
Năm chi-thiền của đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm:
1- Vitakka: Chi-thiền hướng-tâm đó là hướng-tâm tâm-sở hướng đến đề-mục thiền-định duy nhất làm đối-tượng.
2- Vicāra: Chi-thiền quan-sát đó là quan-sát tâm-sở quan sát trong đối-tượng đề-mục thiền-định ấy.
3- Pīti: Chi-thiền hỷ đó là hỷ tâm-sở hoan-hỷ trong đối-tượng đề-mục thiền-định ấy.
4- Sukha: Chi-thiền lạc đó là thọ-lạc tâm-sở an-lạc trong đối-tượng đề-mục thiền-định ấy.
5- Ekaggatā: Chi-thiền nhất-tâm đó là nhất-tâm tâm-sở định-tâm an trú vững chắc trong đối-tượng đề-mục thiền-định ấy.
Năm chi-thiền đó là 5 tâm-sở đồng sinh với đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm.
Năm Pháp-Chướng-Ngại (Nīvaraṇa)
Năm pháp-chướng-ngại đó là 7 bất-thiện tâm-sở thuộc về phiền-não bậc trung phát sinh trong bất-thiện-tâm làm chướng ngại mọi thiện-pháp nhất là pháp-hành thiền-định:
5 pháp-chướng-ngại (Nīvaraṇa):
1- Kāmacchanda: Tham-dục chướng-ngại đó là tham tâm-sở đồng sinh với tham-tâm tham muốn trong ngũ-dục là sắc-dục, thanh-dục, hương-dục, vị-dục, xúc-dục.
2- Byāpāda: Sân-hận chướng-ngại đó là sân tâm-sở đồng sinh với sân-tâm làm bực bội khó chịu nóng nảy trong tâm.
3- Thīna-middha: Buồn-chán và buồn-ngủ chướng-ngại đó là buồn-chán tâm-sở làm cho tâm thoái chí buông bỏ đối-tượng đề-mục thiền-định, và buồn ngủ tâm-sở làm tâm buồn ngủ không muốn thực-hành pháp-hành thiền-định.
4- Uddhacca-kukkucca: Phóng-tâm và hối-hận chướng-ngại đó là phóng-tâm tâm-sở nghĩ các chuyện khác, không định tâm trong đề-mục thiền-định, và hối-hận tâm-sở là hối hận ác-nghiệp đã làm, còn thiện-nghiệp không làm.
5- Vicikicchā: Hoài-nghi chướng-ngại đó là hoài-nghi tâm-sở, là không có đức-tin vững chắc nơi Tam-bảo: Đức-Phật-bảo, Đức-Pháp-bảo, Đức-Tăng-bảo, không tin nghiệp và quả của nghiệp, nhất là hoài nghi trong pháp-hành thiền-định.
5 Chi-Thiền Chế Ngự Được 5 Pháp-Chướng-Ngại
Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-định với đề-mục thiền-định có khả năng chứng đắc các bậc thiền sắc-giới thiện-tâm, hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-định có khả năng dẫn đến chứng đắc đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm có đầy đủ 5 chi-thiền chế ngự được 5 pháp-chướng-ngại, mà mỗi chi-thiền có khả năng chế ngự được mỗi pháp-chướng-ngại như sau:
1- Vitakka: Chi-thiền hướng-tâm có khả năng chế ngự được thīna-middha: Buồn-chán và buồn-ngủ, là pháp-chướng-ngại.
2- Vicāra: Chi-thiền quan-sát có khả năng chế ngự được vicikicchā: Hoài-nghi, là pháp-chướng-ngại.
3- Pīti: Chi-thiền hỷ có khả năng chế ngự được byāpāda: sân-hận, là pháp-chướng-ngại.
4- Sukha: Chi-thiền lạc có khả năng chế ngự được uddhacca-kukkucca: Phóng-tâm và hối-hận, là pháp chướng-ngại.
5- Ekaggatā: Chi-thiền nhất-tâm có khả năng chế ngự được kāmacchanda: Tham-dục, là pháp-chướng-ngại.
Sau khi đệ nhất thiền sắc-giới lộ-trình-tâm đầu tiên chấm dứt, liền tiếp theo các lộ-trình-tâm paccavekkhaṇa-vīthicitta quán triệt 5 chi-thiền phát sinh, mỗi lộ-trình-tâm quán triệt mỗi chi-thiền.
Định nghĩa thứ nhất, Samatha này chỉ là nhất-tâm tâm-sở (ekaggatā cetasika) đồng sinh trong dục-giới thiện-tâm và đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm mà thôi.
Cho nên, định nghĩa này:“Kilese samatī’ti samatho.”
2- Định nghĩa thứ nhì: Các hành-giả là bậc Thánh A-ra-hán thuộc hạng paññāvimutta: Bậc Thánh A-ra-hán giải thoát bằng trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới, không có bậc thiền sắc-giới làm nền tảng, làm đối-tượng thiền-tuệ, nghĩa là bậc Thánh A-ra-hán vốn là hành-giả không thực-hành pháp-hành thiền-định trước, mà chỉ thực-hành pháp-hành thiền-tuệ mà thôi, dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc 4 Thánh-đạo, 4 Thánh-quả và Niết-bàn, diệt tận mọi phiền-não, mọi tham-ái không còn dư sót, trở thành bậc Thánh A-ra-hán gọi là Sukkhavipassaka.
Nay, bậc Thánh A-ra-hán có ý nguyện muốn thực-hành pháp-hành thiền-định, để chứng đắc các bậc thiền sắc-giới và vô-sắc-giới, có 2 giai đoạn:
* Giai đoạn đầu: Bậc Thánh A-ra-hán thực-hành pháp-hành thiền-định với dục-giới đại-duy-tác-tâm có đề-mục thiền-định có khả năng dẫn đến chứng đắc được đệ nhất thiền sắc-giới duy-tác-tâm.
* Giai đoạn cuối: Bậc Thánh A-ra-hán chứng đắc đệ nhất thiền sắc-giới duy-tác-tâm có 5 chi-thiền (jhānaṅga) là vitakka, vicāra, pīti, sukha, ekaggatā không phải để chế ngự 5 pháp-chướng-ngại (nīvaraṇa) nào cả, mà chỉ làm cho định-tâm vững chắc trong một đối-tượng thiền-định mà thôi.
Cho nên, định nghĩa này:“Cittaṃ sametī’ti samatho.”
3- Định nghĩa thứ ba: Các hành-giả đó là hạng thiện-trí phàm-nhân thuộc về hạng người tam-nhân (tihetuka-puthujjana), bậc Thánh Nhập-lưu, bậc Thánh Nhất-lai, bậc Thánh Bất-lai đã chứng đắc đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm và bậc Thánh A-ra-hán đã chứng đắc đệ nhất thiền sắc-giới duy-tác-tâm.
Quý hành-giả ấy tiếp tục thực-hành pháp-hành thiền-định để chứng đắc các bậc thiền cao hơn như đệ nhị thiền sắc-giới, đệ tam thiền sắc-giới, v.v… có 2 giai đoạn:
– Giai đoạn đầu: Quý hành-giả ấy thực-hành pháp-hành thiền-định với dục-giới thiện-tâm, đại-duy-tác-tâm có đề-mục thiền-định có khả năng dẫn đến chứng đắc đệ nhị thiền sắc-giới thiện-tâm, duy-tác-tâm, v.v…
– Giai đoạn cuối: Quý hành-giả ấy không còn chế ngự 5 pháp-chướng-ngại (nīvaraṇa) nữa, mà chỉ làm cho định-tâm vững chắc có nhiều năng lực theo tuần tự, có khả năng chế ngự được chi-thiền (jhānaṅga) loại thô theo tuần tự là vitakka, vicāra, v.v… không phát sinh, để chứng đắc các bậc thiền sắc-giới bậc cao như sau:
* Nếu chế ngự được chi-thiền vitakka thì chứng đắc đệ nhị thiền sắc-giới thiện-tâm, sắc-giới duy-tác-tâm còn 4 chi-thiền: Vicāra, pīti, sukha, ekaggatā.
* Nếu chế ngự được chi-thiền vicāra thì chứng đắc đệ tam thiền sắc-giới thiện-tâm, sắc-giới duy-tác-tâm còn 3 chi-thiền: Pīti, sukha, ekaggatā.
* Nếu chế ngự được chi-thiền pīti thì chứng đắc đệ tứ thiền sắc-giới thiện-tâm, sắc-giới duy-tác-tâm còn 2 chi-thiền: Sukha, ekaggatā.
* Nếu chế ngự được chi-thiền sukha thay bằng chi-thiền upekkhā thì chứng đắc đệ ngũ thiền sắc-giới thiện-tâm, sắc-giới duy-tác-tâm có 2 chi-thiền: Upekkhā, ekaggatā.
Định nghĩa samatha thứ ba này là nhất-tâm tâm-sở (ekaggatā cetasika) đồng sinh với dục-giới thiện-tâm, đại-duy-tác-tâm, với đệ nhị thiền sắc-giới thiện-tâm, sắc-giới duy-tác-tâm cho đến đệ ngũ thiền sắc-giới thiện-tâm, sắc-giới duy-tác-tâm.
Cho nên, định nghĩa này: “Vitakkādi oḷārikadhamme sametī’ti samatho.”
Samatha có 2 loại:
1- Paritta samatha: Thiền-định có năng lực yếu.
2- Mahaggata samatha: Thiền-định có năng lực mạnh.
Thế nào gọi là paritta samatha?
Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-định, tâm chưa đạt đến appanāsamādhi: An-định, nên gọi là paritta samatha, bởi vì tâm của hành-giả đang còn dục-giới thiện-tâm hoặc dục-giới đại-duy-tác-tâm gần đến appanāsamādhi: An-định. Tuy có 5 chi-thiền hợp với các dục-giới-tâm ấy nhưng năng lực còn yếu.
Thế nào gọi là mahaggata samatha?
Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-định, tâm đã đạt đến appanāsamādhi: An-định, nên gọi là mahaggata samatha, bởi vì tâm của hành-giả đã chứng đắc mahag-gatajjhāna đó là sắc-giới thiền thiện-tâm, hoặc sắc-giới thiền duy-tác-tâm (của bậc Thánh A-ra-hán).
Các chi-thiền hợp với các sắc-giới thiện-tâm ấy có nhiều năng lực.
Đối với hành-giả phàm-nhân, 5 chi-thiền hợp với đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm ấy có khả năng chế ngự được 5 pháp-chướng-ngại (nīvaraṇa) bằng cách chế ngự, đè nén (vikhambhanapahāna).